Vier stoere mannen in prachtige plaatharnassen met een
apart uitziend meisje ertussen. En op de achtergrond een stel kleurrijke
vlaggen aan stokken met daarop heraldische figuren. Ze zijn geappliceerd op een
soort damast in de kleuren geel, groen, zwart en rood. De vlaggen hangen met
lussen aan een vertikale stok en aan een daardoorheen gestoken horizontale ‘uithouder’,
zodat je ook als het niet waait kunt zien wat er op die vlag staat. Lussen?
Inderdaad. Typisch middeleeuws. Doet ook een beetje denken aan ‘kantélen’, de
hakkelige bovenrand van een kasteelmuur. Er zijn ook mensen die denken dat die
hoekige afwerking aan kleding voorkwam. Ik heb het nog nooit gezien, maar we
zitten er blijkbaar mee opgescheept. En dat geldt ook voor deze lussen. Want
het klopt niet.
Eerst wat uitleg. De vlaggen
die je hier ziet zijn zogenaamde banieren. In de door de ridders uitgebeelde 15e
eeuw waren ze bijna vierkant, iets hoger dan breed. Het waren prestigieuze
vlaggen, want alleen edelen die een behoorlijke hoeveelheid strijdbare mannen
konden aanvoeren waren gerechtigd een banier te voeren. Vanaf de vroege 14e
eeuw werden dergelijke aanvoerders dan ook banierheren, bannerheren of
bannerets genoemd. Niet iedereen mocht dus zo’n vlag voeren. Een lagere edelman
of ridder die met een groepje van een man of 5-10 aan een heervaart meedeed,
kon alleen maar een wimpel of penno(e)n aan een lans voeren. Op die wimpel en
die banier stond het wapen van de voerder. Het volgde de inhoud van zijn
schild, zonder de pronkstukken eromheen, in een driehoekig in het geval van de
wimpel en een staand rechthoekig veld bij de banier.
 |
| Banier met slippen, links, van de Hospitaalridders, en rechts een hoge banier van de Tempeliers, Matthew Paris, ca 1250 |
Vroegere banieren waren veel
smaller dan de 15e eeuwse. In de 13e eeuw hadden ze
dikwijls een verhouding van 1 : 2, vroegere nog eerder 1 : 3 of meer. Heel smal dus. Een
wapen met drie stukken die op 2 boven en 1 onder manier in een schild stonden
moesten hier onder elkaar staan. Nog vroegere hogere edelen staan met een ander
type banier op hun zegels afgebeeld: een smalle lange vlag, die met de
bovenkant aan een lans zit en die eindigt in twee of drie loswapperende
stroken, slippen genaamd. Men zegt dat dit de voorgangers van de banier waren
en dat zodra de edelman echt voor een commando in aanmerking kwam de slippen
van de vlag werden afgeknipt en het overblijvende deel een kwartslag werd
gedraaid. Ik heb daar echter nooit een bewijs van gevonden en gooi het op een
fabel die vlaggenkundigen elkaar steeds maar navertellen.
 |
| Tweeslippige wimpels en banieren in 4 formaten, met bandjes, overgangsperiode ca 1300, Zuid-Europees. |
Als je in middeleeuwse
afbeeldingen gaat zoeken naar banieren die met lussen aan de stok vastzitten,
vind je die niet. De plaatjes van oudere banieren en andere vlaggen, zo tussen
1200 en 1350, laten zien dat de vlaggen met een serie touwtjes, veters of
bandjes om de stok geknoopt zitten. Latere banieren vertonen een huls waardoor
de stok wordt geschoven. Er zijn aanwijzingen dat de stof daarna met een serie
nagels op de stok werd vastgeslagen. Zie de voorbeelden die tussen deze tekst
staan. Ik kom ook nergens uithouders tegen. Weliswaar worden de vlaggen meestal
volledig ontplooid weergegeven, maar ze zullen dus ook gewoon langs de stok
gehangen hebben, zodat je de heraldiek nauwelijks zag.
 |
| Banieren uit het toernooiboek van René van Anjou, ca 1450 |
Waar is dan dat idee van die
lussen op gebaseerd. Ik dacht meteen aan de middeleeuwse films uit Hollywood,
en dat klopt. In The Crusades (1935) zie je ze al. Ook na de oorlog in de
diverse Robin Hood en Ivanhoe films komen aan lussen hangende vaandels en
banieren voor. In El Cid (1961) zie je zelfs de horizontale uithouder gebruikt
worden. Maar er komen ook wel vlaggen om de stok voor, of met bandjes aan de
stok vastgemaakt en in de oudere films zelfs aan een soort gordijnringen.
Inmiddels is het waarschijnlijk een film-cliché geworden, net als het
DZZZZZZINGGGGG geluid als er een zwaard wordt getrokken. Ridley Scott in zijn
Kingdom of Heaven (2005) en Robin Hood (2010) heeft ze dus ook nog, al zijn ze
bij hem gereduceerd tot drie, soms vier, brede lussen. Je kunt dat zelf
controleren aan de hand van de op YouTube beschikbare trailers of zelfs lange
fragmenten of soms de hele film.
 |
| Modern gebruik, historisch feest, Orvieto |
Maar het klopt dus niet,
mensen! Ik neem niet aan dat de banieren op de foto van HEI zelf zijn, want hun
wapens staan er niet op. Ik weet ook dat ze zelf een mengsel van ‘lussen’- en ‘huls’banieren
gebruiken, maar als ze aan vervanging toe zijn: alleen huls kan maar vanaf ca
1350. De bandjesbanier is van voor die tijd, al heb ik een enkele keer ook wel
eens zo’n bevestiging in een latere eeuw gezien. En wie weet kwamen er al voor
1350 ook al wel hulzen voor. Maar nooit lussen. Er ligt nog een taak voor me, want bij zowat alle moderne 'middeleeuwse' evenementen wordt deze bevestigingsmethode toegepast bij wat er aan vlaggen wordt opgehangen. Zucht...
